پانزدهم شوال سالروز جنگ احد و شهادت حضرت حمزه، عموی باوفا و والامقام پیامبر اکرم(ص) و رحلت سیدالکریم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) است. شخصیت‌های والامقام و تأثیرگذار جهان اسلام که نمونه‌های بسیاری در تاریخ اسلام وجود دارند. افرادی که هر چند همانند معصومین(ع) مقام عصمت نداشتند اما به مرتبه «تالی تلو عصمت» رسیده بودند. یعنی از نظر رتبه و درجه، پشت سر معصوم(ع) و در ردیف بعد از آن‌ها قرار گرفته بودند.

برای بررسی بیشتر این مفهوم و یافتن میانبری برای رسیدن به مرتبه‌ای نزدیک به عصمت؛ با آیت‌الله سید احمد حسینی خراسانی، عضو فقهای شورای نگهبان همکلام شدیم.

عدالت و عصمت، ویژگی انسان‌های باتقوا

آیت‌الله حسینی خراسانی در ابتدای سخن با بیان اینکه عصمت؛ موهبت و فضیلتی اعطایی بوده و اکتسابی و تحصیلی نیست، توضیح می‌دهد: اوصاف و عناوینی که انسان‌ها به آن عناوین موصوف می‌شوند، بعضی اکتسابی و تحصیلی‌اند، بعضی اعطایی و موهبتی، بعضی ذاتی و خصلتی و بعضی دیگر هم عرضی و مناسبتی هستند. در میان عناوین مثبت و برجسته‌ای که برخی از انسان‌ها از آن برخوردارند، صفت عصمت، عدالت، وثاقت، امانت و... وجود دارد. افزون بر آن، در کلمات و بزرگان صفت «تالی تلو عصمت» نیز برای بسیاری از یاران و اصحاب به کار رفته است. عصمت، موهبتی است که خداوند باید عطا کند و اینکه خداوند آن را به چه افرادی اعطا می‌کند بحث مفصل کلامی است. انسان‌های دارای عصمت نه تنها گناه نمی‌کنند بلکه خطا و اشتباه هم نکرده و فکر و خیال گناه هم در آن‌ها شکل نمی‌گیرد. پیامبر اکرم(ص)، حضرت فاطمه(س) و امامان دوازده‌گانه شیعه از هرگونه گناه و خطا معصوم هستند. اعتقاد به عصمت ایشان به استناد به برخی از آیات، مانند آیه تطهیر و آیه اولوالامر و احادیثی همچون حدیث ثقلین است. معصومین(ع) تنها 14نفر هستند و حتی پس از گذشت هزاران سال تعداد آنان تغییری نمی‌کند.

ایشان تصریح می‌کند: در فرهنگ ارزشیابی اسلام سه واژه برای ارزیابی شخصیت مثبت انسان‌ها داریم. ابتدا عدالت که داشتن حالت روحی پیشتازی در انجام واجبات و ترک گناهان است. در این رتبه، صرف عمل به واجب و ترک حرام کفایت می‌کند و اگر از گناه کبیره اجتناب شود و بر گناهان صغیره اصراری نشود، به عدالت منتهی می‌شود. دیگری عظمت که فراتر از عدالت است و صاحب آن دارای روحی درخشنده و نورانی است و در زمره بندگان صالح خدا محسوب می‌شود و عصمت که صاحب آن از کوچک‌ترین اشتباه و خیال و توهم گناه و خطا به دور است. فردی که عدالت دارد، گناه نمی‌کند، یعنی می‌داند عملی خلاف است و براساس عدالت انجام نمی‌دهد. دروغ نمی‌گوید، غیبت و ظلم نمی‌کند اما ممکن است به‌خاطر فراموشی و اشتباه، خطایی از او سر بزند. تقصیر و خلاف عمدی انجام نمی‌دهد که واجبی را ترک یا حرامی را مرتکب شود اما ممکن است اشتباه کند و واجبی از او ترک شده یا حرامی را از روی نسیان انجام دهد و در آن صورت هم ضرری به عدالت نمی‌رسد. عادل کسی است که با علم، آگاهی، اراده، اختیار و آزادی؛ حرام انجام نداده و واجب را ترک نمی‌کند. این معنای عدالت است. میان عدالت و عصمت در مورد شخصیت‌هایی که معصوم نیستند ولی مقام والایی دارند، عظمت و مقام صلاح وجود دارد. چنین آدمی انسانی عظیم و بزرگ، مخلص و زاهد و شخصی با ورع و تقواست.

رسیدن به مقام منّا اهل البیت(ع)

عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم تصریح می‌کند: «تالی تلو معصوم» مفهومی کامل‌تر دارد. انسان‌هایی که تالی تلو معصوم هستند مقامی از عدالت بالاتر دارند اما به عصمت نمی‌رسند و زیر سایه عصمت قرار دارند. به طور نمونه در مورد جناب سلمان فارسی، رسول خدا(ص) می‌فرماید: «سلمان منّا اهل البیت». سلمان به مقام منّایی رسید و به نظر می‌رسد وقتی فردی به مقام و منزلت منّایی رسید و جزو اهل بیت رسول خدا(ص) شد، باید معصوم باشد، در صورتی که این‌طور نیست و مقام منّایی، عصمت به همراه ندارد. این مقام از عدالت بسیار بالاتر است اما به عصمت نمی‌رسد. جناب سلمان از عادل‌های عالم بالاتر ولی از معصوم‌های عالم پایین‌تر است.

آیت‌الله حسینی خراسانی به نمونه‌ افرادی که جایگاه والایی دارند اشاره کرده و می‌گوید: عصمت مقامی دست نیافتنی است. جناب ابوطالب(ع) پدر امیرالمؤمنین(ع)، جناب حمزه سیدالشهدا(ع) عموی پیامبر(ص)، جناب جعفر طیار برادر امیرالمؤمنین(ع)، حضرت ابوالفضل عباس(ع)، حضرت خدیجه کبری(س)، فاطمه بنت اسد با آن همه جلالت و حتی مادران بزرگوار ائمه(ع) با اعتقادی که به معصومین داریم، معصوم نیستند اما مقام و منزلت بالایی دارند و حتی از منّا اهل البیتی که پیامبر(ص) خطاب به سلمان فرمود نیز بالاتر بوده و همگی تالی تلو عصمت هستند. مقام آن‌ها به عصمت نمی‌رسد اما از عدالت خیلی بالاتر است.

این مقام به روی همه باز است

ایشان تأکید می‌کند: «منا اهل البیت» شدن که شیعه و سنی از پیامبر(ص) نقل کرده‌اند، روی همه باز است. عبارت دیگری نیز از پیامبر اسلام(ص) درباره سلمان نقل شده که «سلمان ابن الاسلام» یعنی سلمان فرزند اسلام است. در روایتی از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در مورد برخی از شخصیت‌های برجسته تاریخ اسلام و شاگردانشان مانند زرارة بن اعین یا محمد بن مسلم ثقفی داریم که فرمودند: هر یک از شما که پرهیزکار و درستکار باشد، او از ما اهل بیت است. راوی عرض کرد: یا بن رسول‌الله، از شماست؟ فرمود: آری، از ماست. آیا نشنیده‌ای این سخن خدای عزوجل را که «هر کس از شما آن‌ها را به دوستی گیرد، از آنان خواهد بود» و این سخن ابراهیم را «پس هر که از من پیروی کند او از من است»؟ این عنوان وقف یک نفر یا یک گروه نیست، بلکه راهی است که به روی همه باز است و همه می‌توانند در این راه گام بگذارند. انسان‌هایی که تالی تلو معصوم هستند، مانند معصومان می‌توانند برای جامعه الگو و سرمشق باشند. به طور نمونه جناب ابوطالب عموی پیامبر(ص) و پدر بزرگوار آقا امیرالمؤمنین(ع)، انسانی است که همه توان، استعداد و سرمایه خود را پای اسلام آورد و هر کسی که این رویه و روحیه را داشته باشه می‌تواند تالی تلو عصمت باشد.

آیت‌الله حسینی خراسانی در پایان به سالروز شهادت حضرت حمزه(ع) و نیز وفات حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) اشاره و بیان می‌کند: حضرت حمزه سیدالشهدا(ع) از تمام استعدادش برای یاری پیامبر(ص) به عنوان رهبر دنیای اسلام و برای یاری دین خدا استفاده کرد تا آنجا که به شهادت نائل آمد. به همین دلیل حضرت امیر(ع) درباره او ستایش‌های فراوانی دارد و او تالی تلو عصمت است. در تاریخ اسلام نمونه‌های زیادی از این بزرگان داریم که می‌توانند برای جامعه ما الگو و سرمشق باشند. همگی به تبعیت از بزرگان دین می‌توانیم همانند سلمان، ابن الاسلام باشیم و به مقام منّا اهل بیتی برسیم یا همانند جناب عبدالعظیم حسنی از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) به جایگاهی دست پیدا کنیم که زیارت قبر ایشان فضیلت زیارت امام حسین(ع) پیدا کند یا همانند حمزه سیدالشهدا(ع)، مایه فخر اهل‌بیت(ع) شویم. می‌توانیم با حفاظت از ارزش‌های اسلامی و انسانی، ظلم‌ستیز باشیم، یار و یاور مظلوم، عدالت‌خواه و خدمتگزار مردم باشیم. اهل دست‌گیری از انسان‌های ضعیف و ناتوان بوده و به درد جامعه بخوریم. ارزش‌های دینی را ترویج کرده و ارزش‌های اخلاقی مانند صداقت، امانت، راست‌گویی و... را با تبیین، حوصله، محبت و اخلاق همانند عبدالعظیم حسنی‌ها و حمزه سیدالشهداها گسترش دهیم.